Postęp technologiczny sprawia, że charakter pracy zmienia się w coraz szybszym tempie. Zmiany te wywołują konsekwencje zarówno dla pracodawców wprowadzających nowe technologie, jak i dla pracowników, którzy muszą dostosowywać się do nowych wymagań w miejscu pracy. Z jednej strony pracownicy, których zadania i zawody są zastępowane przez technologię, stoją wobec konieczności przekwalifikowania.
Z drugiej strony osoby tworzące nowe technologie lub zwiększające dzięki nim własną wydajność mają coraz lepsze perspektywy zawodowe i wyższe płace. Efektem jest polaryzacja rynku pracy, co zwiększa nierówności dochodowe i przyczynia się do obaw, że na postępie technologicznym więcej osób straci, niż skorzysta.
Kierunkom zmian na rynku pracy, wywołanych postępem technologicznym, jest poświęcony raport Instytutu Badań Strukturalnych Jak technologia zmienia charakter pracy? Polska na tle UE. Aby opisać związki pomiędzy nowymi technologiami a rynkiem pracy, w raporcie posłużyliśmy się mapą zadań zawodowych zaproponowaną przez Darona Acemoglu i Davida Autora (MIT). Wyodrębnili oni następujące typy zadań:
1. Zadania kognitywne nierutynowe – analityczne bądź interpersonalne – wymagają odpowiednio kreatywności, umiejętności rozwiązywania problemów i analizy danych bądź rozbudowanej komunikacji, budowania i utrzymywania relacji międzyludzkich, kierowania i wspierania innych osób. Zadania te wykonują często specjaliści (np. projektanci, inżynierowie i fachowcy z branży IT), technicy, menedżerowie lub naukowcy.
2. Zadania kognitywne rutynowe wymagają dokładności i sumienności w wykonywaniu powtarzalnych czynności umysłowych o rozpoznanej strukturze. Zadania te dominują w pracy urzędników, sprzedawców, kasjerów, pracowników administracyjnych i w innych prostych pracach biurowych.
3. Zadania manualne rutynowe polegają na wykonywaniu powtarzalnych czynności fizycznych związanych z obsługą maszyn i procesów; wymagają dostosowania rytmu pracy do działania urządzeń. Są typowe dla pracowników produkcyjnych (np. operatorów maszyn), montażystów czy ślusarzy.
4. Zadania manualne nierutynowe wymagają sprawności manualnej, reagowania na otoczenie i orientacji w przestrzeni, rozumienia języka i zasad współżycia społecznego. Zadania te dominują w pracy kierowców, górników, robotników budowlanych, kelnerów, portierów, kucharzy.
Przejmij kontrolę nad swoim mózgiem i wyzwól swój potencjał »
W raporcie zwrócono uwagę na fakt, że w przeszłości efektem postępu technologicznego były głównie maszyny wspomagające ludzi czy wręcz zastępujące ich w pracy fizycznej oraz wykonywaniu zadań manualnych rutynowych. Obecna, cyfrowa rewolucja technologiczna – rozwój komputerów i innych technologii informacyjno‑komunikacyjnych (ICT) – jest pierwszą w historii, która prowadzi do zastępowania ludzi w pracy umysłowej, przede wszystkim rutynowej. Równocześnie ułatwia ona wykonywanie zadań kognitywnych nierutynowych (np. technologie komunikacyjne, programy obliczeniowe) i zwiększa wydajność wysoko wykwalifikowanych pracowników. Prowadzi też do powstawania nowych zawodów, których istotą jest wykorzystywanie bądź wymyślanie nowych technologii. Rozwój sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego zintensyfikuje te procesy, ponieważ katalog prac podatnych na automatyzację poszerzy się o takie, których struktura nie jest do końca ustalona (aspekt nierutynowy), lecz są dobrze zdefiniowane i powtarzalne (aspekt rutynowy). Przykładem mogą być prace w księgowości, call center, ale też w medycynie.
Kierunki zmian
Z badań przeprowadzonych dla Banku Światowego (1) wynika, że w Polsce, podobnie jak w całej Europie, rośnie znaczenie zadań kognitywnych nierutynowych, które wymagają wysokich kwalifikacji. Udział w zatrudnieniu osób wykonujących głównie takie zadania wzrósł w Polsce z 26% w 1998 roku do 34% w 2015 roku. W Polsce (oraz innych krajach naszego regionu) zwiększa się także znaczenie zadań kognitywnych rutynowych, które w krajach Europy Zachodniej od lat maleje (zobacz ramkę Zmiana charakteru pracy w Polsce i Europie). Osoby wykonujące zadania rutynowe – manualne i kognitywne – stanowią około ? ogółu osób pracujących w naszym kraju. Są to głównie ludzie z wykształceniem średnim lub zasadniczym zawodowym, zatrudnieni w przemyśle i usługach (2).
Za wzrostem znaczenia prac kognitywnych nierutynowych w Polsce stoją trzy czynniki. Pierwszym jest wdrażanie nowoczesnych technologii. Dane zebrane przez Mayę Eden i Paula Gaggla (3) dowodzą, że wartość kapitału ICT przypadająca na jednego pracownika w Polsce wzrosła od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ośmiokrotnie. Statystyki International Federation of Robotics pokazują również, że liczba robotów na pracownika w polskim przemyśle w roku 2016 była dziesięciokrotnie wyższa niż w roku 2006. Drugim czynnikiem jest rozwój sektora usług. Trzecim – boom edukacyjny i wynikający z niego wzrost udziału osób z wykształceniem wyższym w sile roboczej. Odsetek pracowników z wykształceniem wyższym w Polsce zwiększył się z 11% w 1996 roku do 20% w 2004 roku i 35% w 2017 roku. Był to największy wzrost w UE. Wszystkie te trendy będą zapewne kontynuowane i znaczenie prac nierutynowych będzie nadal rosnąć.
Obecna cyfrowa rewolucja jest pierwszą, która prowadzi do zastępowania ludzi w pracy umysłowej.
TweetnijCzynniki stojące za wzrostem znaczenia prac kognitywnych rutynowych są podobne, ale przede wszystkim związane z dystansem technologicznym i kompetencyjnym dzielącym Polskę od krajów najwyżej rozwiniętych. Mimo istotnego wzrostu kapitału technologicznego w polskich firmach wartość kapitału ICT na pracownika stanowiła w tej dekadzie jedynie 25% wartości kapitału ICT przypadającego na przeciętnego pracownika w krajach Europy Zachodniej. Liczba robotów na pracownika w przemyśle stanowiła jedynie 37% liczby robotów przypadających na przeciętnego pracownika w przemyśle na zachodzie Europy. Niższy zasób aktywów technologicznych sprawia, że więcej prac rutynowych w Polsce wykonują ludzie, zwłaszcza że według badań kompetencji osób dorosłych przeprowadzanych przez OECD, umiejętności cyfrowe polskich pracowników są generalnie niższe niż w większości krajów UE. Do wzrostu roli prac kognitywnych rutynowych przyczyniły się też zmiany struktury sektorowej gospodarki, zwłaszcza wzrost popytu na prace wymagające średnich kompetencji (takie jak praca w sprzedaży, proste prace biurowe). W krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych zatrudnienie w takich zawodach obniża się od dłuższego czasu.
W globalnym podziale pracy Polska stała się istotnym wykonawcą zadań kognitywnych rutynowych i główną w Europie lokalizacją sektora usług biznesowych. Według danych Związku Liderów Sektora Usług Biznesowych (ABSL) (4), w 2017 roku działało w Polsce ponad 1000 centrów usług, zatrudniających 244 tysiące osób, czyli 1,5% pracujących. W 16 miastach liczba zatrudnionych w centrach usług przekraczała tysiąc osób, a w siedmiu – 10 tysięcy osób. W 2017 roku 55% zatrudnionych w tej branży pracowało w outsourcingu procesów biznesowych (BPO) lub centrach usług wspólnych (SSC), a 45% – w centrach IT oraz badań i rozwoju. Procesy najczęściej obsługiwane przez centra usług w Polsce mają charakter rutynowy, są to np. księgowość, rozliczanie podróży i wydatków, wsparcie klienta (service desk IT), administracja i raportowanie HR, płace, zamówienia operacyjne. Choć rozwijają się w Polsce procesy wiążące się z zadaniami nierutynowymi, jak rozwój oprogramowania czy zarządzanie projektami, to dominuje realizacja operacji o ustalonej strukturze, wymagających rutynowych czynności. W niedalekiej przyszłości prace te mogą być zautomatyzowane za pomocą technologii uczenia maszynowego, zwłaszcza że dostępność niezbędnych do tego dużych, ustrukturyzowanych baz danych jest w sektorze SSC i BPO większa niż w małych czy średnich przedsiębiorstwach.
Zmiana charakteru pracy w Polsce i Europie
W całej Europie rośnie znaczenie zadań kognitywnych nierutynowych, maleje natomiast znaczenie zadań manualnych. Polska oraz inne kraje regionu (CEE9) różnią się od Europy Zachodniej (UE15) rosnącym znaczeniem zadań kognitywnych rutynowych.
Konsekwencje i wyzwania
W przyszłości Polska pójdzie prawdopodobnie śladem krajów Europy Zachodniej i prace kognitywne rutynowe zaczną tracić na znaczeniu. Stanie się to, w miarę jak poziom kapitału ICT i robotyzacji będzie rósł, ceny technologii będą spadać, a innowacje będą poszerzały zakres zadań podlegających automatyzacji. Przyspieszenie wzrostu znaczenia prac nierutynowych kosztem prac rutynowych zbliży Polskę do bardziej rozwiniętych gospodarek, o wyższej produktywności pracy i wyższych płacach. Drugą stronę medalu będzie jednak stanowić stopniowy zanik zadań, które przez ostatnie 25 lat przyczyniały się do wzrostu płac i dochodów Polaków – prac biurowych czy przy obsłudze klientów. Oba te procesy tworzą poważne wyzwania dla polskiego rynku pracy.
Pierwszym są inwestycje w nowoczesne technologie i zdolności związane z ich wykorzystywaniem, które przyczyniają się do powstawania zadań nierutynowych. Mimo popularności studiów wyższych odsetek absolwentów kierunków STEM (nauki ścisłe, technologia, inżynieria i matematyka) jest w Polsce niższy niż w krajach będących liderami technologicznymi (np. w Niemczech), a z wykształceniem technicznym zbyt rzadko idą w parze umiejętności interpersonalne i pracy w grupie. W edukacji na kierunkach innych niż STEM należy natomiast położyć nacisk na rozwijanie umiejętności wykorzystania nowoczesnych technologii do rozwiązywania problemów. Lepsze wykorzystanie potencjału pracowników może też w wielu firmach wymagać zmian organizacji pracy i upowszechnienia pracy zespołowej, autonomii oraz swobody wyboru sposobu realizacji zadań. Pracownikom należy jednak zapewnić mentoring, czas na naukę i wsparcie szkoleń przez pracodawców.
Drugim wyzwaniem jest przeciwdziałanie bezrobociu technologicznemu i nierównościom dochodowym. Edukacja powinna zapewniać wszystkim uczniom, także tym niewybierającym się na studia, minimalny poziom kompetencji cyfrowych. Osoby zagrożone utratą pracy ze względu na postęp technologiczny powinny mieć możliwość skorzystania z programów szkoleniowych podnoszących ich umiejętności i wspierających mobilność zawodową. Celem polityki publicznej powinna być pomoc tym osobom w przeniesieniu się do zawodów, które nie będą prędko zastąpione przez technologię. Przykładem mogą być stanowiska w sektorze opieki zdrowotnej czy ochrony środowiska, które będą potrzebne, jeśli Polska ma poradzić sobie z wyzwaniami demograficznymi (starzenie się ludności) i ekologicznymi (smog). Sytuację pracowników dotkniętych bezrobociem technologicznym mogłyby również poprawić transfery społeczne i ulgi fiskalne.
(1) Growing United: Upgrading Europe’s Convergence Machine, Bank Światowy, 2018.
(2) Roma Keister, Piotr Lewandowski, A Routine Transition in the Digital Era? The Rise of Routine Work in Central and Eastern Europe, „The European Review of Labour and Research”, Vol. 23 (3), 2017.
(3) Maya Eden, Paul Gaggl, Do Poor Countries Really Need More IT? The Role of Relative Prices and Industrial Composition. Policy Research Working Paper Series 7352, Bank Światowy, 2015.
(4) ABSL, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, 2017.
